Σύμφωνα με το γνωστό μύθο του Έρωτα και της Ψυχής, η Αφροδίτη ζήλεψε την πανέμορφη Ψυχή και θέλησε να την εκδικηθεί. Για να το καταφέρει, διέταξε τον γιο της να δηλητηριάσει όλους τους άντρες και να μην την ποθεί κανένας. Τότε κατά λάθος ο Έρωτας πληγώθηκε από τα δικά του βέλη και ερωτεύτηκε την όμορφη κοπέλα. Μετά από πολλές δοκιμασίες και απογοητεύσεις, ο Δίας άκουσε τα παρακάλια του Έρωτα και επέτρεψε στους δύο νέους να παντρευτούν, αφού πρώτα έκανε τη Ψυχή αθάνατη.
Η στιγμή που ο έρωτας δίνει ζωή στη Ψυχή αναπαρίσταται στο μαρμάρινο γλυπτό του Ιταλού γλύπτη Αντόνιο Κανόβα, το οποίο φιλοξενείται στο μουσείο του Λούβρου. Το γλυπτό είναι από τα πιο εντυπωσιακά εκθέματα του μουσείο, καθώς αποτυπώνει τη δύναμη αλλά και τη σημασία του έρωτα και της αγάπης για την ανθρώπινη ολοκλήρωση. Μπορεί διαχρονικά τα θέματα του πολέμου και της βίας να απασχόλησαν και να εξακολουθούν να απασχολούν τους ανθρώπους, αλλά και ο έρωτας αποτέλεσε κυρίαρχο θέμα στην Τέχνη.
Πανίσχυρος και ακαταμάχητος ο θεός Έρωτας. Τόσο που και ο ίδιος πέφτει στην παγίδα του έρωτα. Και μεγάλοι έρωτες ενέπνευσαν όλες τις μορφές της Τέχνης και πολλές φορές το αποτέλεσμα ήταν ένα κλασικό έργο Τέχνης, εφάμιλλο της παντοτινής δύναμης του έρωτα και της αγάπης. Τι γίνεται, όμως, όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τη ζωή με όρους της Τέχνης που θεοποιεί τον φτερωτό Έρωτα;
Θα αναφέρουμε, αρχικά, δύο περιπτώσεις σφιχταγκαλιασμένων νέων τα οποία έφεραν σε αμηχανία και απορία τους αρχαιολόγους. Το 2007 στη Β. Ιταλία ανακαλύφθηκαν δύο σκελετοί, οι οποίοι επί 6.000 ετών ήταν σφικτά αγκαλιασμένοι. «Οι εραστές του Valdaro», όπως ονομάστηκαν, από το ομώνυμο χωριό, έδωσαν αφορμή να διατυπωθούν ιστορίες αγάπης και παράφορου έρωτα που όμως είχε άδοξο τέλος. Αυτόματα, η επισκεψιμότητα των δυο αρχαιολογικών ευρημάτων εκτοξεύτηκε στα ύψη. Την διασπορά του μύθου ευνόησε και το γεγονός πως σ’ αυτή την πόλη εξορίστηκε ο Ρωμαίος όταν έμαθε το θάνατο της αγαπημένης του Ιουλιέτας. Η έρευνα, όμως, με τα μεθοδολογικά της εργαλεία και την ψυχρή αποτίμηση των πραγμάτων χωρίς συναισθηματισμούς, θα προσθέσει μια άλλη πιθανή εκδοχή των πραγμάτων: οι δυο νέοι πέθαναν σφιχταγκαλιασμένοι λόγω ψύχους…
Παρόμοια περιστατικό έχουμε και στον ελληνικό χώρο και πιο συγκεκριμένα στο σπήλαιο του Διρού στη Μάνη, όπου ήρθε στο φως μια διπλή ταφή νεαρών ενηλίκων ( άντρα και γυναίκας) της νεολιθικής εποχής και πιο συγκεκριμένα του 3.800 π.χ. Μάλιστα, η ανακοίνωση της ανακάλυψης των δύο σκελετών συνέπεσε με την ημέρα των ερωτευμένων! Αυτό αρκούσε για να διατυπωθεί η υπόθεση πως πρόκειται για μια ακόμα ιστορία αγάπης, η οποία είχε τραγικό τέλος. Το κοινό, εξάλλου, διψάει για τέτοιες ιστορίες. Μάλλον, όμως, αν κρίνουμε από τη συνεσταλμένη θέση του σώματος τους, και τη σχέση των σκελετών με ίχνη από σπασμένα βέλη, οι νέοι τοποθετήθηκαν εκεί. Το τραγικό, εδώ, δεν ήταν το τέλος μιας αγάπης, αλλά ο ίδιος ο θάνατος.
Και η αγάπη; Αυτή η κινητήριος δύναμη που είναι παντοτινή; Τι γίνεται όταν προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τη ζωή με όρους της αγάπης που συναντούμε στην Τέχνη; Ψέματα και αυτή; Αυτό είναι ένα ψέμα. Αυτή τη φορά, ας δούμε δύο περιπτώσεις αγαλμάτων τα οποία βρέθηκαν αγκαλιασμένα ή πολύ κοντά το ένα με το άλλο.
Το 1972, στο δρόμο από τα Καλύβια προς το Μαρκόπουλο Αττικής, οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως τη δεξιά πλευρά ενός μαρμάρινου κούρου, ο οποίος ήταν αγκαλιασμένος με ένα ζωγραφισμένο μαρμάρινο άγαλμα κόρης. Και τα δύο ήταν θαμμένα σε ένα μικρό λάκκο. Για μέρες οι εφημερίδες έκαναν λόγο για «το συναίσθημα» που κρύβονταν στα δυο αυτά αγάλματα, μιας άλλης εποχής. Τα δύο αγάλματα χρονολογούνται στο 480 π.χ. Ο Ξέρξης έχοντας περάσει από τα Θερμοπύλες ετοιμάζεται να επιτεθεί στην Αθήνα. Οι πολίτες της ήξεραν πως οι Πέρσες θα βεβηλώσουν τα μνημεία τους και δυστυχώς δε μπορούν να τα πάρουν μαζί τους, για να τα σώσουν. Κάποιος, λοιπόν, αφαίρεσε βιαστικά τα δυο αγάλματα από το γειτονικό νεκροταφείο του Μυρρινούντα και τα τοποθέτησε βιαστικά σε ένα μικρό λάκκο, αγκαλιασμένα. Σίγουρα πράξη αγάπης για τον πολιτισμό του και την ταυτότητά του. Σεβασμός προς τους νεκρούς, ως στοιχείο πολιτισμού και επιθυμία, σαν περάσει ο κίνδυνος, να τοποθετηθούν πάλι τα επιτύμβια αγάλματα στη θέση τους, στο νεκροταφείο του Μυρρινούντα. Κανένα, όμως, σημάδι έρωτα που αποπνέουν τα δύο αγκαλιασμένα αγάλματα. Πιο πολύ κυριαρχεί το συναίσθημα του άγχους του ανθρώπου που τα έκρυψε να προλάβει να σκάψει ένα μικρό λάκκο βάθους 90cm και να προλάβει να φύγει, για να σωθεί και ο ίδιος.
Το 1959 το κομπρεσέρ της ΥΔΡΕΞ , ανοίγοντας ένα φρεάτιο αποχέτευσης στον Πειραιά, προσέκρουσε σε βάθος 1,5 μέτρων σε ένα χάλκινα κούρο. Τις αμέσως επόμενες μέρες βρέθηκαν και άλλα αγάλματα: ένα της Αθηνάς, ένα της Αρτέμιδος, δύο μαρμάρινες ερμαϊκές στήλες και άλλα. Οι εφημερίδες «πήραν φωτιά». Διατυπώθηκε η υπόθεση πως οι κάτοικοι του Πειραιά το 87 Π.χ δέχτηκαν την επίθεση του Σύλλα, τον οποίο είχε στείλει η Ρώμη για να καταστείλει την εξέγερση της Αθήνας από τη ρωμαϊκή επικράτεια. Ξέροντας πως ήδη είχε αφαιρέσει από τα ιερά της Δήλου και της Ολυμπίας τα ιερά αναθήματα, για να εξασφαλίσει πόρους για τις επιχειρήσεις του, οι κάτοικοι του Πειραιά αποφάσισαν να κρύψουν τα πολύτιμα λατρευτικά αγάλματα της πόλης τους. Για να φυλάξουν σε στιγμές που άλλοι θα έτρεχαν για να κερδίσουν χρόνο και να σωθούν τον πολιτισμό τους, ένα κομμάτι του εαυτούς τους προορισμένο να ζήσει περισσότερο από τους ίδιος. Γι’ αυτό και το προστάτευσαν. Όσο για τη θέση και τη στάση των αγαλμάτων; Τοποθετήθηκαν το ένα πάνω ή δίπλα στο άλλο για εξοικονόμηση χώρου, αλλά και χρόνου. Έτσι και η μικρή Αρτέμιδα τοποθετήθηκε πάνω στην θεά Αθηνά. Μάλλον λειτουργικές και πρακτικές ανάγκες έκαναν τους κατοίκους του Πειραιά να τοποθετήσουν σ’ αυτή τη στάση τα αγάλματα, παρά για να εκφράσουν το συναίσθημα του φόβου και της προστασίας, που έδειχναν τα σφιχταγκαλιασμένα αγάλματα, όταν ήρθαν στο φως.
Μπορεί, λοιπόν, ο πόλεμος να κυριαρχεί στην ανθρώπινη ιστορία, αλλά η δύναμη της αγάπης είναι παντοτινή και του έρωτα ακαταμάχητη και διαχρονική. Οι σκελετοί των εραστών του Valdaro και των νέων στο Διρό βρέθηκαν αγκαλιασμένοι επειδή ο θάνατος νίκησε- και πως θα μπορούσε να γίνει αλλιώς άλλωστε;- αλλά ο έρωτας τους έμεινε αιώνιο σύμβολο για τους νεότερους. Έστω και αν δεν έγιναν ακριβώς έτσι τα πράγματα, η επιθυμία μας για να γεννήσουν τα σημάδια ένα μεγάλο μύθο του έρωτα νίκησε τελικά το θάνατο.
Τα αγκαλιασμένα αγάλματα στο Μαρκόπουλο και στον Πειραιά, σε αντίθεση με τους σκελετούς των ανθρώπων που βρέθηκαν και αυτοί αγκαλιασμένοι, αναδεικνύουν μια αληθινή και όχι επίπλαστη ιστορία αγάπης. Ο άνθρωπος κερδίζει χρόνο και χρόνια μέσα από τα δημιουργήματά του. Και αν τα έργα του πολιτισμού του είναι κλασικά, τότε κερδίζει την αιωνιότητα. Αυτό τον πολιτισμό και την ταυτότητα τους προστάτεψαν οι Έλληνες του Μυρρινούντα και του Πειραιά. Το μερτικό τους στην αιωνιότητα διεκδίκησαν θάβοντας τα αγάλματα τους. Και το πέτυχαν με μια αληθινή πράξη αγάπης. Έστω και αν ντύνουμε την πράξη αυτή με συναισθήματα (ρομαντισμού, προστασίας και αφοσίωσης) που μας δημιουργούσαν τα αγκαλιασμένα αγάλματα, συναισθήματα που μάλλον δεν υπήρχαν. Αλήθεια, έχει τελικά αυτό τόση σημασία;
Πολλές φορές προσπαθούμε να ερμηνεύσουμε τη ζωή με αυτές τις δύο κινητήριες δυνάμεις: τον Έρωτα και την Αγάπη, όπως υπάρχουν στην Τέχνη, δίχως όρια. Πότε πλάθουμε ιστορίες, πότε βάζουμε και λίγες πινελιές ρομαντισμού σε αληθινά γεγονότα.
Ίσως ο άνθρωπος, σήμερα, να έχει ανάγκη από τέτοιες ιστορίες. Ίσως πάντα να είχε. Ίσως, είναι αυτή η ανάγκη του να πλάθει ιστορίες ρομαντικές, ακόμα και όταν τα δεδομένα είναι ακλόνητα και δεν επιδέχονται άλλες ερμηνείες. Ο ορθολογισμός έχει ανάγκη την Τέχνη.
Τέχνη: ο μόνος τρόπος να ομορφύνει η ασχήμια της ζωής. Αλήθεια ή ψέμα οι ερμηνείες που δίνουμε, μικρή αξία έχει. Η ομορφιά θα κερδίζει την ασχήμια, έστω και αν λέει αθώα ψέματα, κλείνοντας, σαν παιδί που έκανε τη ζαβολιά, το μάτι στη λογική.
Θωμάς Χριστιάς, Ιστορικός
Υ.Γ: Ευχαριστώ την κ. Μαρία Κωτούλα, σύμβουλο των φιλόλογων, από την οποία πρώτό άκουσα την ιστορία με τα αγκαλιασμένα αγάλματα του Πειραιά
Πηγές: